– सन्दीप पराजुली ।

नेपाल एक ऐतिहासिक धार्मिक र सांस्कृतिक धरोहरको भूमि हो, जहाँ अनादिकालदेखि नै धार्मिक सहिष्णुता, शान्ति, र सांस्कृतिक विविधताको अनुपम मिसाल देख्न पाइन्छ। यो पवित्र भूमिमा भौतिक सम्पदाभन्दा गहिरो आध्यात्मिक चेतनाले समाजलाई मार्गदर्शन गरिरहेको छ। नेपालले विश्वलाई मानवता, करुणा र सहिष्णुताको सन्देश दिएको छ, जसले यहाँको धार्मिक र सांस्कृतिक पहिचानलाई विशिष्ट बनाएको छ।

नेपाल गौतम बुद्धको जन्मभूमि हो, जसले अहिंसा र शान्तिको सन्देश विश्वभरि प्रवाहित गर्नुभएको थियो। लुम्बिनी, बुद्ध जन्मिएका पवित्र भूमि, आज लाखौँ श्रद्धालु र पर्यटकलाई शान्ति र आत्मिक सन्तुष्टिका लागि तान्ने केन्द्र बनेको छ। बुद्धको “अप्प दीपो भव” (आफैँलाई दीपक बन) भन्ने उपदेशले नेपाललाई विश्वमा शान्ति र सहअस्तित्वको प्रतीकका रूपमा चिनाएको छ।

यस्तै, हिन्दू धर्मको पवित्र केन्द्रका रूपमा नेपाललाई पशुपतिनाथ, जानकी मन्दिर, मुक्तिनाथ, गोसाईँकुण्ड, मनकामना, हलेसी महादेवजस्ता धार्मिक स्थलहरूले एक विशिष्ट धार्मिक गन्तव्य बनाएका छन्। पशुपतिनाथ मन्दिर मात्र होइन, कैलाश मानसरोवरको मार्गका लागि पनि नेपाललाई प्रवेशद्वारका रूपमा लिइन्छ। जानकी मन्दिर, जसले हिन्दू धर्मका प्रमुख पात्र देवी सीताको जन्मस्थानको पहिचान दिलाउँछ, हिन्दू धर्मावलम्बीहरूका लागि अत्यन्त श्रद्धा र भक्ति गर्ने स्थल हो।

नेपालको धार्मिक सहिष्णुताको जड अत्यन्त गहिरो छ। यहाँ विभिन्न जातजाति, धर्म र भाषाका मानिसहरू आपसी सद्भाव, आपसी सम्मान र सामाजिक ऐक्यबद्धताको अद्भुत उदाहरण प्रस्तुत गर्छन्। हिन्दू, बौद्ध, किरात, जैन, मुस्लिम, इसाई लगायत विभिन्न सम्प्रदायका मानिसहरू यहाँ शान्तिपूर्वक बस्छन्। हिन्दू धर्ममा वर्णन गरिएको “वसुधैव कुटुम्बकम्” (पूरा विश्व नै एउटा परिवार हो) को भावना नेपाली समाजमा जीवन्त रूपमा देख्न सकिन्छ।

इतिहासमा नेपाल हिन्दू राष्ट्रका रूपमा धार्मिक सहिष्णुता र विविध समुदायबीचको आपसी एकताको ज्वलन्त उदाहरण थियो। राजा पृथ्वीनारायण शाहले नेपाललाई “चार वर्ण छत्तीस जातको फूलबारी” भनेर परिभाषित गर्नुभएको थियो। यसको अर्थ विभिन्न जातजाति, धर्म र समुदायका मानिसहरू आपसी मेलमिलाप र समान सहअस्तित्वमा बस्नुपर्छ भन्ने थियो। यही नीति अनुरूप, नेपालमा धार्मिक सहिष्णुताको अभ्यास ऐतिहासिकरूपमा बलियो छ।

नेपालको धार्मिक सहिष्णुता केवल सांस्कृतिक विविधताको उदाहरण मात्र होइन, विश्वका लागि शान्ति र आपसी समझदारीको पाठ पनि हो। सदियौँदेखि यहाँका चाडपर्व, परम्परा र तीर्थस्थलहरूले आध्यात्मिक एकता, भौतिक प्रगति र धार्मिक सहिष्णुताको सन्देश प्रवाह गरिरहेका छन्। नेपालका मठ, मन्दिर, गुम्बा, मस्जिद, चर्च र धर्मशालाहरू यस धर्तीमा धार्मिक सहिष्णुताको अद्वितीय मोडेलका रूपमा खडा छन्।

यसरी, नेपाल एक भूमि हो, जहाँ धर्म, संस्कृति र सहिष्णुताको समृद्ध परम्परालाई पुस्तौँदेखि जोगाउँदै, सिंगो विश्वलाई एकता, मेलमिलाप र आपसी सम्मानको सन्देश दिइरहेको छ।

धार्मिक सहिष्णुताको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

नेपालको इतिहास धार्मिक सहिष्णुता र आपसी मेलमिलापको अनुपम उदाहरण हो। हिन्दू धर्मका करुणा, सहिष्णुता र विविध विश्वासप्रतिको सम्मानजस्ता मूलभूत सिद्धान्तहरूले नेपालमा विभिन्न धर्मलाई सँगै फस्टाउने वातावरण सिर्जना गरेका छन्।

नेपाल धार्मिक सहिष्णुताको उत्कृष्ट उदाहरण हो। विभिन्न धर्म, संस्कृति र समुदायहरू यहाँ शताब्दीयौँदेखि आपसी सद्भावका साथ बस्दै आएका छन्। नेपाललाई “चार वर्ण छत्तीस जातिको फूलबारी” भन्ने राजा पृथ्वीनारायण शाहको भनाइले पनि विविधताको सम्मान र सहअस्तित्वको महत्त्वलाई प्रस्ट पार्छ। धार्मिक सहिष्णुताको उदाहरणका रूपमा काठमाडौँको नारायणहिटी दरबार नजिक रहेको मस्जिदलाई लिन सकिन्छ। यो मस्जिद राजा पृथ्वीनारायण शाहकै पालामा निर्माण गरिएको हो। हिन्दू बाहुल्य भएको नेपालमा इस्लाम धर्मावलम्बीहरूको प्रार्थनास्थलका रूपमा मस्जिद निर्माण गर्नु तथा यसको सुरक्षामा गरिएको ऐतिहासिक पहलले धार्मिक सहिष्णुता र आपसी सम्मानको सन्देश दिन्छ। यसरी नेपालमा विभिन्न धर्म र संस्कृतिका मान्यताहरूलाई सम्मान गर्दै सहिष्णुतापूर्वक एकआपसमा मिलेर बस्ने परम्परा गहिरो रूपमा स्थापित छ।

अन्य धार्मिक राष्ट्रबाट सिक्न सकिने पाठ

धार्मिक राष्ट्रहरूले आफ्नो सांस्कृतिक पहिचानलाई जोगाउँदै आर्थिक विकास र सामाजिक स्थायित्व कायम गरेका छन्। नेपालले पनि यी राष्ट्रहरूबाट महत्वपूर्ण पाठ सिक्न सक्छ:
• साउदी अरेबिया:
साउदी अरेबियाले इस्लाम धर्मको केन्द्रका रूपमा आफ्नो धार्मिक एकता जोगाउँदै आर्थिक समृद्धि हासिल गरेको छ। हज यात्रा मार्फत वार्षिक अर्बौँ डलर आम्दानी गर्दै धार्मिक पर्यटनलाई अर्थतन्त्रको प्रमुख आधार बनाएको छ।
• भ्याटिकन सिटी:
भ्याटिकन सिटीले क्याथोलिक धर्मको केन्द्रका रूपमा आफ्नो धार्मिक र सांस्कृतिक सम्पदालाई जोगाउँदै विश्वभरका श्रद्धालुहरूका लागि आध्यात्मिक केन्द्रको भूमिका निर्वाह गरिरहेको छ। उनीहरूको सांस्कृतिक धरोहर संरक्षण नीति अनुकरणीय छ।
• इजरायल:
इजरायलले यहुदी पहिचानलाई जोगाउँदै लोकतान्त्रिक प्रणाली अपनाएको छ। धार्मिक पर्यटनलाई प्रवर्द्धन गर्दै ऐतिहासिक र पवित्र स्थलहरूलाई विश्वस्तरमा आकर्षणको केन्द्र बनाएको छ, जसले अर्थतन्त्रमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएको छ।

यी राष्ट्रहरूको अनुभवबाट नेपालले धार्मिक पर्यटनलाई प्राथमिकता दिँदै आफ्ना धार्मिक सम्पदा र सांस्कृतिक जरा जोगाउन आवश्यक योजना बनाउनु पर्दछ।

धर्मनिरपेक्षता र सांस्कृतिक प्रभाव

नेपालले २००७ मा आफूलाई धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र घोषणा गर्‍यो, जसको उद्देश्य सबै धर्मलाई समान सम्मान प्रदान गर्नु थियो। तर, यो परिवर्तनपछि हिन्दू परम्परा, चाडपर्व र सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणबारे चासो बढ्न थाल्यो।

नेपालको पहिचान हिन्दू धर्म र संस्कृतिका गहिरा जरासँग जोडिएको छ। धर्मनिरपेक्षता भनेको धार्मिक विविधताप्रति सम्मान हो, तर यसले हिन्दू परम्परा र ऐतिहासिक सम्पदालाई बिर्सिनु हुँदैन। धार्मिक विविधता जोगाउँदै ऐतिहासिक धरोहरको संरक्षण गर्नु राष्ट्रको सांस्कृतिक अस्तित्वको लागि अपरिहार्य छ।

धार्मिक र सांस्कृतिक पहिचानलाई सुदृढ गर्ने उपायहरू

नेपालको धार्मिक र सांस्कृतिक पहिचानलाई बचाइराख्न र राष्ट्रिय एकतालाई सुदृढ गर्न निम्न उपायहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छ:

१. धार्मिक पर्यटनको प्रवर्द्धन

धार्मिक पर्यटन विश्वभरि तीव्र गतिमा वृद्धि भइरहेको छ। साउदी अरेबियाले हज यात्राबाट अर्बौँ डलर आम्दानी गर्दै आर्थिक विकासमा टेवा पुर्‍याएको छ।

नेपालमा पशुपतिनाथ, लुम्बिनी, जानकी मन्दिर, मुक्तिनाथ, गोसाईँकुण्ड, बागलुङ कालिका र हलेसी महादेवजस्ता धार्मिक स्थल छन्, जसको प्रचारप्रसार गरिएमा अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटक र तीर्थयात्रीहरूलाई आकर्षित गर्न सकिन्छ। यसले धार्मिक पर्यटनबाट ठूलो आम्दानी र रोजगारी सिर्जना गर्न मदत गर्छ।

२. सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण

नेपालका मन्दिर, गुम्बा, चैत्य, स्तुप र ऐतिहासिक सम्पदा केवल वास्तुकलाका नमूना मात्र होइनन्, ती हाम्रो सांस्कृतिक पहिचानका जिउँदो प्रतीक हुन्।

हिन्दू राष्ट्रका रूपमा पुनःस्थापना गरेमा धार्मिक सम्पदाको संरक्षणलाई राष्ट्रिय नीतिमा प्राथमिकता दिइनेछ। पुराना मन्दिरहरूको पुनर्निर्माण, हराउँदै गएका चाडपर्व र परम्पराको पुनर्जागरण, र नयाँ पुस्तामा सांस्कृतिक चेतना जागृत गर्न सकिन्छ।

३. धार्मिक सहिष्णुतालाई सुदृढ गर्ने

हिन्दू धर्मको “सर्व धर्म समभाव” (सबै धर्मको समान सम्मान) भन्ने सिद्धान्तले नेपालमा विविध धर्महरूलाई आपसी मेलमिलापमा राख्दै आएको छ।

यसैलाई मार्गदर्शन सिद्धान्तका रूपमा अपनाएर विभिन्न समुदाय—हिन्दू, बौद्ध, किरात, मुस्लिम, इसाई र अन्य धार्मिक समूहबीच आपसी विश्वास र सद्भावलाई अझ सुदृढ गर्न सकिन्छ।

४. धार्मिक पर्यटनबाट आर्थिक समृद्धि

धार्मिक पर्यटन नेपालका लागि दीर्घकालीन आर्थिक समृद्धिको अवसर हो। अहिले पनि हजारौँ विदेशी पर्यटक लुम्बिनी र पशुपतिनाथ आउँछन्। यदि यस्ता पवित्र स्थलहरूको अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रचार गरियो भने पर्यटनको संख्या दोब्बर बढ्न सक्छ।

धार्मिक पर्यटनको विकासले होटल, यातायात, हस्तकला, र पर्यटन सेवा क्षेत्रका लागि हजारौँ रोजगारी सिर्जना गर्नेछ।

सांस्कृतिक पुनर्जागरणको आवश्यकता

नेपाल अहिले एउटा महत्त्वपूर्ण मोडमा छ। धर्मनिरपेक्षताको नाममा सांस्कृतिक पहिचान गुमाउनु हुँदैन। हजारौँ वर्ष पुरानो सांस्कृतिक सम्पदा र धार्मिक विरासतलाई सुरक्षित राख्दै आधुनिक विकासको बाटोमा अघि बढ्नुपर्छ।

हिन्दू राष्ट्रको पहिचान पुनःस्थापना गर्दै धार्मिक पर्यटन र सांस्कृतिक सम्पदालाई प्रवर्द्धन गर्नु नेपालको आर्थिक, सामाजिक, र सांस्कृतिक समृद्धिको आधार बन्न सक्छ।

इतिहासको कदर, उज्जवल भविष्य सुनिश्चितता

नेपालको सांस्कृतिक र धार्मिक पहिचान हाम्रो पुर्खाहरूको देन हो। यो पहिचान जोगाउनु भनेको न केवल अतीतलाई सम्झनु हो, भविष्यका पुस्तालाई आफ्नो सभ्यता बुझाउने जिम्मेवारी हो।

धार्मिक पर्यटन, सम्पदाको संरक्षण र आपसी सहिष्णुतालाई सँगै लिएर अगाडि बढ्न सके नेपाललाई विश्वस्तरमा धार्मिक र सांस्कृतिक सम्पदाको धनी राष्ट्रका रूपमा स्थापित गर्न सकिन्छ।

सांस्कृतिक पुनर्जागरण केवल अतीतप्रतिको सम्मान होइन, भविष्यको सुनिश्चितता पनि हो। नेपालका चाडपर्व, परम्परा र धार्मिक सम्पदालाई सुरक्षित राख्दै, राष्ट्रिय एकता र समृद्धिको नयाँ आधार निर्माण गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।